Judeo - Espaniol

του Χαϊμ- Βιδάλ Σεφιχά

Καταγωγή

Στις 31 Μαρτίου 1492, η Ισπανία των τριών θρησκειών (Χριστιανισμού, Ισλαμισμού και Ιουδαϊσμού) ακολούθησε το παράδειγμα των άλλων Ευρωπαϊκών κρατών. Μετά την πτώση της Γρενάδας, η οποία σηματοδότησε το τέλος της Reconquista, οι καθολικοί μονάρχες, Φερδινάνδος και Ισαβέλλα, εξόρισαν όσους Εβραίους αρνήθηκαν να ασπαστούν τον Καθολικισμό.

Περίπου 200.000 Ισπανοί Εβραίοι που εξορίστηκαν στην Πορτογαλία, στη βόρεια Ευρώπη και σ’ ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου, ονομάστηκαν Σεφαραδίτες ή Σεφαραδίμ, σύμφωνα με το Εβραϊκό όνομα της Ισπανίας, Σεφαράδ.

Mετανάστευση

Οι Ισπανοεβραίοι ενσωματώθηκαν στις ήδη υπάρχουσες Εβραϊκές κοινότητες και σύντομα υιοθέτησαν τη γλώσσα τους. Ωστόσο, στο βόρειο Μαρόκο και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία διατήρησαν την Ισπανική γλώσσα την οποία και επέβαλαν στους ντόπιους Εβραίους. Ακόμα και μη εβραϊκές κοινότητες χρησιμοποιούσαν την Ισπανική γλώσσα στις εμπορικές τους συναλλαγές.

Ωστόσο, ο πολιτισμός και η γλώσσα των Ισπανών Εβραίων επρόκειτο να ακολουθήσουν μία άλλη διαδρομή. Καθώς εξελισσόταν εκτός της Ισπανίας, τα αρχαία Καστιλιάνικα του 15ου αιώνα σύντομα θεωρήθηκαν κυρίως εβραϊκή γλώσσα. Από εκεί προέκυψε και η ονομασία «Ισπανοεβραϊκά», η οποία χρησιμοποιείται σ’ αυτό το κείμενο με το γενικά αποδεκτό γλωσσολογικό της ορισμό.

Πριν από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και αμέσως μετά, οι κοινότητες των Ισπανοεβραίων στη βόρεια Ευρώπη (Γαλλία, Αγγλία, Βέλγιο, Ολλανδία, κ.ά.) συνέχιζαν να συνδέονται υπό την κοινήονομασία Σεφαραδίμ ή Σεφαραδίτες. Όμως μία υπεραλουστευμένη διάκριση, κατέταξε τους Εβραίους σε δύο ομάδες. Αντίθετα με τους Εσκεναζίμ Εβραίους, οι οποίοι μιλούσαν γίντις ή Γερμανο-Εβραϊκά, και, χωρίς να γίνεται διάκριση ανάμεσα στις παραδόσεις και την εθνική καταγωγή, κάθε Εβραίος που δεν ήταν Εσκεναζίμ, έφτασε να αποκαλείται Σεφαραδίτης, άσχετα αν μιλούσε Ισπανικά, Αραβικά, Περσικά, Ελληνικά ή άλλη γλώσσα Αυτό ήταν το αποτέλεσμα του κύματος μεταναστεύσεων στα πλαίσια της αποαποικιοποίησης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι Εβραίοι της Βόρειας Αφρικής οι οποίοι ακολουθούν τις Σεφαραδίτικες παραδόσεις, αλλά δεν έχουν Σεφαραδίτικη καταγωγή. Με άλλα λόγια, το περιεχόμενο είχε αλλάξει αλλά η ονομασία παρέμεινε η ίδια. Αντίθετα, οι Εβραίοι από τη Ρόδο που εγκαταστάθηκαν στο Κονγκό/Ζαΐρ και αργότερα στο Βέλγιο, είναι πράγματι Σεφαραδίτικης καταγωγής.

Για το σκοπό αυτού του συγγράμματος, ο όρος «Σεφαραδίτης» θα χρησιμοποιείται για τους ομιλούντες την Ισπανοεβραϊκή. Ο όρος αυτός καλύπτει όλους τους Εβραίους από το βόρειο Μαρόκο και την Οθωμανική Αυτοκρατορία, συμπεριλαμβανομένων των σύγχρονων απογόνων τους, οι οποίοι διασκορπίστηκαν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Αυτοί οι άνθρωποι βοηθούν στη διάσωση των Ισπανικών του 1492 ή έστω των καθομιλούμενων Ισπανοεβραϊκών. Επίσης, σ΄ αυτούς συμπεριλαμβάνουμε όσους υιοθέτησαν αυτή τη γλώσσα με την ενσωμάτωσή τους σε Ισπανοεβραϊκές κοινότητες.

Σε αυτούς τους Εβραίους που από θαύμα διέσωσαν τη γλώσσα και τον πολιτισμό τους για περισσότερους από τέσσερις αιώνες, στην αγωνία τους κατά το διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και στη βάρβαρη εξόντωσή τους από τους Ναζί αυτούς είναι αφιερωμένες αυτές οι σελίδες.

Ισπανοεβραϊκά, μια γλώσσα συγκερασμού και ένα ζωντανό μουσείο για τα Ισπανικά του 15ου αιώνα

Σύμφωνα με το γλωσσολόγο B. Pottier, όταν οι Εβραίοι εξορίστηκαν από την Ισπανία το 1492, έφεραν μαζί τους διάφορες διαλέκτους της Ισπανικής- από τη Λεών, την Αραγόνα και κυρίως από την Καστίλη (τη γλώσσα της Αυλής)- οι οποίες ήταν κοινές για τους πιστούς και των τριών θρησκειών. Αυτές οι διάλεκτοι συνιστούν το υπόβαθρο της γλώσσας η οποία, γύρω στα 1620, θα γινόταν η καθομιλουμένη Ισπανοεβραϊκή, γνωστή ως Spaniol, Judesmo, Jidyo (σύμφωνα με τον Edgard Morin), Spaniolith (Spaniolish για τον κάτοχο του Βραβείου Νόμπελ Elias Canetti) ή Espanioliko στη Μέση Ανατολή, Haketiya στο βόρειο Μαρόκο ή Tetuani στην περιοχή του Οράν στην Αλγερία. Οι ονομασίες αυτές χρησιμοποιούνται για την καθομιλουμένη Ισπανοεβραϊκή, η οποία επίσης επρόκειτο να εξελιχθεί. Αναφέρθηκα στο 1620, επειδή οι ταξιδιώτες από την Ισπανία σταδιακά μέσα σε αυτά τα σταμάτησαν να καταλαβαίνουν την αρχαία Ισπανική-πρόγονο της δικής τους γλώσσας- και άρχισαν να αποδίδουν σ’ αυτούς που την μιλούσαν την ιδιότητα του Εβραίου. Αντίστοιχα, οι Μουσουλμάνοι Τούρκοι, που γνώριζαν τα Ισπανικά μόνο μέσω της Εβραϊκής μειονότητας, αποκαλούσαν τη γλώσσα Yahudije (Yahudice σημαίνει «Εβραϊκά» στα Τούρκικα). Κατά συνέπεια, λόγω μιας λανθασμένης ερμηνείας, η γλώσσα των Ισπανοεβραίων αποτέλεσε το στοιχείο καθορισμού της ταυτότητάς τους. Ο όρος Judyo (Εβραίος) σημαίνει τόσο τη γλώσσα (την καθομιλουμένη Ισπανοεβραϊκή) και τον ομιλούντα την Ισπανοεβραϊκή (το Σεφαραδίτη), όπως ακριβώς συμβαίνει με την περίπτωση του όρου Yiddish (Judisch σημαίνει Εβραίος στα Γερμανικά) για τους Εσκεναζίμ. Μέσω μιας παρόμοιας λανθασμένης ερμηνείας, θα ήταν δυνατό να αποδοθεί μια Γαλλο-Εβραϊκή γλώσσα στους Γάλλους Καναδούς, αν ήταν Εβραίοι! Αυτό είναι παράλογο, και όμως ο όρος Ισπανοεβραϊκά έχει καθιερωθεί.

Τα Ισπανοεβραϊκά, μια γλώσσα συγκερασμού, είναι κυρίως τα Καστιλάνικα του 15ου αιώνα, χρωματισμένα στην αρχή με τοπικά και Ισπανο-αραβικά στοιχεία, και μετά το 1492 με Μαροκινο-αραβικά, Τουρκικά, Ιταλικά, Ελληνικά, Σλαβικά, κ.ά., δανεισμένα από τις διάφορες χώρες υποδοχής των εξόριστων Ισπανοεβραίων. Αργότερα, με τη δημιουργία των σχολείων της Alliance Israelite Universelle το 1860, η γλώσσα επηρεάστηκε από μία μανία «εκγαλλισμού» σε τέτοιο σημείο ώστε να κάνει την εμφάνισή της μια νέα διάλεκτος, τα judeo-fragnol (Εβραϊκά-Γαλλικά-Ισπανικά).

Ανέφερα στον υπότιτλο ότι τα Ισπανοεβραϊκά αποτελούν ένα ζωντανό μουσείο για τα Ισπανικά του 15ου αιώνα. Πράγματι, το 1492- ημερομηνία της εξορίας των Εβραίων από την Ισπανία- τα Καστιλιάνικα δεν είχαν υποβληθεί ακόμα στην αποσιώπηση των συριστικών φθόγγων ή στην εμφάνιση του «jota». Συνεπώς, το [s] ανάμεσα σε δύο φωνήεντα εξακολουθεί να προφέρεται ως [z]. Για παράδειγμα η λέξη [mesa] (τραπέζι) προφέρεται [meza]. Αντίστοιχα, ο Don Quixote [Don Ki’s’o-te][=Δον Κιχώτης], που σήμερα γράφεται Don Quijote μεταφέρθηκε στα Γαλλικά σαν Don Quichotte με [ch], σύμφωνα με την τότε ισχύουσα προφορά εκείνη την εποχή.

Η διάκριση ανάμεσα στους φθόγγους [b] και [v] επίσης διατηρήθηκε: Προφέρουμε [kantava] τη λέξη cantaba (τραγουδούσα ή τραγουδούσε). Κι άλλοι αρχαίοι τύποι διατηρήθηκαν όπως kavdal- kovdisya-kovdo-sivda, κ.ά., τα οποία αργότερα εξελίχτηκαν στα Ισπανικά σε caudal (αγαθά ή τύχη), codicia (απληστία ή ζηλοφθονία), codo (αγκώνας), ciudad (πόλη), κ.ά.

Επιπλέον, σημειώνονται αρκετές μη λόγιες εκφράσεις από εκείνη την περίοδο όπως agora- prove- guevo- guerfano, κ.ά. που αντιστοιχούν στις λέξεις ahora (τώρα), -pobre (φτωχός), -huevo (αβγό) και -huerfano (ορφανό). Κατά τον ίδιο τρόπο συνυπάρχουν οι δύο τύποι muevo/ nuevo (καινούργιος).

Μορφολογία: Οι παλιοί ρηματικοί τύποι do- vo- so και esto που αντιστοιχούν στα ρήματα (δίνω), voy (πηγαίνω), soy και estoy (είμαι), συνέχισαν να χρησιμοποιούνται. Όπως και στην καθημερινή Ισπανική γλώσσα, στους τύπους του δεύτερου προσώπου του αορίστου είχε ήδη αρχίσει να προστίθεται ένα τελικό s. Η μετάθεση >ld [η αντιστροφή των γραμμάτων] στον τύπο της προστακτικής εξακολουθούσε να χρησιμοποιείται: kantadlo>kantaldo (τραγούδα το). Οι παρατηρήσεις αυτές αποτελούν ελάχιστα παραδείγματα ενός πολύ ευρύτερου θέματος.

Στα πλαίσια της αναμενόμενης εξέλιξής τους τα Ισπανοεβραϊκά θα ανέπτυσσαν ιδιαίτερες τεχνικές για να «εξισπανίσουν» διάφορες δανεικές λέξεις. Συνεπώς, υπάρχει μια συνεχής χρήση των θαμιστικών ρημάτων με κατάληξη σε –ear, που χρησιμοποιείται ως ισπανική ρηματική κατάληξη για όλα τα ρήματα-δάνεια από τα Τουρκικά, Αραβικά, Βουλγαρικά, Ελληνικά και από τις γλώσσες των άλλων χωρών υποδοχής. Εξαίρεση αποτελούν τα ρήματα που προέρχονται από τα Γαλλικά, τα οποία παίρνουν την κατάληξη –ar. Για παράδειγμα, το Τουρκικό ρήμα dayanmak (αντιστέκομαι, αντέχω), μεταφέρθηκε ως dayanear. Αντίθετα, το Γαλλικό «s’ amuser» (διασκεδάζω), μεταφέρθηκε ως amuzarse. Απ’ την άλλη, η κατάληξη -dero, η οποία είναι πολύ συχνή στα Ισπανικά, διατηρείται ακόμα αλλά χρησιμοποιείται ειδικά για λέξεις που εκφράζουν εμμονή ή συνήθεια, όπως για παράδειγμα στη λέξη arraskadero, της οποίας η σημασία από «κνησμός, φαγούρα» μεταβλήθηκε σε «εμμονή με το ξύσιμο».

Λεξιλόγιο και σημασιολογία (χρήσεις αρχαίων Ισπανικών λέξεων): υπάρχουν πολλά παραδείγματα: merkar (αγοράζω), trokar (αλλάζω), mansevez (νιότη), κ.ά. Το θηλυκό γένος μερικών ουσιαστικών με κατάληξη –oris επίσης διατηρήθηκε, ενώ αυτά τα ουσιαστικά στα Ισπανικά έγιναν αρσενικού γένους.

Παράλληλα με αυτές τις αρχαίες χρήσεις των λέξεων, οι οποίες είναι κατανοητές δεδομένης της ιστορικής διαδρομής της γλώσσας, συναντάμε κάποιες αυθεντικές λεξιλογικές δημιουργίες βασισμένες στα Λαδίνο. Αυτές προέρχονται από την ακριβή μετάφραση Εβραϊκών λέξεων στα Ισπανικά, γεγονός που μας οδηγεί στο 13ο ή ακόμα και στο 12ο αιώνα. Όλοι αυτοί οι όροι που είναι αρχαιότεροι από την καθομιλουμένη γλώσσα αποτελούν μία πιστή εικόνα των ιερών γλωσσών (Εβραϊκών και Αραμαϊκών) και αυτό τους προσδίδει ένα βαθμό ιερότητας. Για παράδειγμα, το ρήμα akunyadar/ear (εκπληρώνω την επιταγή του Μωσαϊκού Νόμου που ορίζει ότι ο αδερφός ενός νεκρού άνδρα παντρεύεται την άκληρη χήρα του).

Επομένως, βλέπουμε ότι τα Ισπανοεβραϊκά είναι μία γλώσσα συγκερασμού. Από τις δανεικές λέξεις 4% προέρχεται από τα Εβραϊκά, 15% από τα Τούρκικα, 20% από τα Γαλλικά, 2% από τα Λαδίνο, κλπ.

Προβλήματα των Ισπανοεβραϊκών

Η Λαδίνο δεν είναι ομιλούμενη γλώσσα. Αποτελεί προϊόν ακριβούς μετάφρασης Εβραϊκών ή Αραμαϊκών κειμένων, βιβλικών ή λειτουργικών, από ραβίνους των Εβραϊκών διδασκαλείων της Ισπανίας. Σ’ αυτές τις μεταφράσεις μια ορισμένη Εβραϊκή ή Αραμαϊκή λέξη πάντοτε αντιστοιχούσε στην ίδια Ισπανική λέξη, αρκεί αυτό να το επέτρεπε η σχετική ερμηνεία. Δηλαδή, η Λαδίνο είναι Εβραϊκά ερμηνευμένα σε Ισπανικά ρούχα ή Ισπανικά με Εβραϊκή σύνταξη. Η περίφημη μετάφραση της Βίβλου στα Λαδίνο, η Biblia de Ferrara (1553), αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τη μετάφραση πολλών Ισπανικών Χριστιανικών Βίβλων.

Εκτός από τις διαφορές στη φωνητική, τη μορφολογία και το συντακτικό που αναφέρθηκαν παραπάνω (οι οποίες είναι πολύ σπάνιες, ειδικά στις ρομάνσας και παροιμίες), η ομιλούμενη γλώσσα Judesmo (η καθομιλουμένη Ισπανοεβραϊκή) δε διαφέρει πολύ από τα Ισπανικά της Ιβηρικής χερσονήσου. Ωστόσο, όπως αναφέρθηκε νωρίτερα, η Λαδίνο μεταφέρει πιστά τα ιερά κείμενα (Εβραϊκά και Αραμαϊκά) και αυτό της προσδίδει ένα βαθμό ιερότητας.

Γραφή

Σήμερα, οι Σεφαραδίτες γράφουν τα Ισπανοεβραϊκά με το αλφάβητο της χώρας τους. Στο κείμενο αυτό χρησιμοποιώ τη γραφή η οποία είναι επηρεασμένη από τα Γαλλικά και έχει τις βάσεις της στον Οργανισμό «Vidas Largas» για την Προστασία και Προώθηση της Ισπανοεβραϊκής Γλώσσας και Πολιτισμού που εδρεύει στο Παρίσι.

Παλαιότερα Ισπανοεβραϊκά κείμενα ή λογοτεχνία (έως το 1850)

Αυτά διακρίνονται σε λειτουργικά και κοσμικά.

Τα παλαιότερα λειτουργικά κείμενα (Βίβλοι, προσευχολόγια, κλπ.) ήταν γραμμένα στη Λαδίνο, τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση (Μαρόκο, Μπορντώ, Άμστερνταμ, κλπ.). Μόλις το 1730 κείμενα άρχισαν να γράφονται σε Judesmo, όπως το γνωστό «Me’ Am Lo’ez», μια διαδεδομένη 18τομη εγκυκλοπαίδεια που δημοσιεύτηκε μεταξύ 1730 - 1908. Τα κοσμικά κείμενα διασώθηκαν κυρίως στην προφορική τους μορφή: παροιμίες, ρομάνσας, «kantigas» [τραγούδια], ιστορίες και μύθοι- όλες οι μορφές που ξεκίνησαν από την αέναη Ισπανική κληρονομιά και αργότερα εμπνεύστηκαν από την καθημερινή ζωή στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και το βόρειο Μαρόκο. Οι πολυάριθμες παροιμίες είναι μια αστείρευτη πηγή γλωσσολογικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος. Για το λόγο αυτό, δεν προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι αποτελούν αντικείμενο μελέτης και έρευνας, κυρίως στο Arias Montano Institute στη Μαδρίτη.

Το Σεφαραδίτικο «romancero» -το οποίο εξυμνεί γεγονότα της εποχής- όπως είναι η εκτέλεση της Σολ Χαγουέλ, μιας νεαρής Εβραίας που αρνήθηκε να αλλαξοπιστήσει, στη Φεζ το 1820 ή το «Gran fuego», τη μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης το 1917- διασώθηκε για πολλά χρόνια.

Αυτά τα προφορικά κείμενα είναι εξίσου σημαντικά και για την Ισπανία, γιατί μέσω αυτών διατηρούνται εκφάνσεις της χώρας που φαίνονταν να έχουν χαθεί για πάντα. Οι Εβραίοι, πιστοί στην αγνώμονα πατρίδα τους, διέσωσαν αυτά τα παλιά Ισπανικά στο ζωντανό μουσείο τους.

Σύγχρονα κείμενα (1850 - σήμερα)

Την εποχή αυτή παρατηρείται μια σταδιακή δυτικοποίηση των Σεφαραδίτικων κοινοτήτων σε συνδυασμό με την επιρροή που άσκησαν τα σχολεία της Alliance Israelite Universelle (52 σχολεία υπήρχαν μόνο στην Ευρωπαϊκή Τουρκία) και ο τύπος (περισσότεροι από 300 τίτλοι εφημερίδων και περιοδικών). Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας νέας διανόησης, η οποία επηρεασμένη από το δυτικό τρόπο ζωής- ιδιαίτερα το γαλλικό- και εκκοσμηκευμένη συνετέλεσε στη δημιουργία νέων λογοτεχνικών ειδών όπως είναι το θέατρο, η κοσμική ποίηση, τα διηγήματα και στη μετάφραση/διασκευή Ευρωπαϊκών έργων.

Η Γαλλική γλώσσα εξαπλώθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό (ιδιαίτερα μέσω της διδασκαλίας) ώστε να δημιουργηθεί ένας νέος τύπος γλώσσας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, η Εβραιο-Γαλλο-Ισπανική, όπως ανέφερα παραπάνω.

Σύμφωνα με το Michael Molho, ήδη από το 1832 στην Κωνσταντινούπολη τα δύο είδη των Ισπανοεβραϊκών (Λαδίνο και καθομιλουμένη) ανέπτυξαν ένα αξιόλογο λογοτεχνικό σώμα. 5.000 με 6.000 έργα, χωρίς να συμπεριλαμβάνονται οι 300 τίτλοι εφημερίδων που τότε άνθιζαν.

Επίσης, έχουν ανακαλυφθεί εκατοντάδες θεατρικά έργα από εκείνη την εποχή.

Η τύχη των Ισπανοεβραϊκών - ο Διαμελισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Ο σταδιακός διαμελισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας άρχισε το 1699 με την απόσπαση της Ουγγαρίας και της Τρανσυλβανίας και έληξε με τη ανακήρυξη της Τουρκικής Δημοκρατίας από τον Ατατούρκ το 1923. Η συστηματική διάβρωση υποβοηθήθηκε και υποκινήθηκε από μια σειρά δευτερευόντων συμφερόντων που περιελάμβαναν βεζίρηδες, πασάδες και οπαδούς των νέων εθνικών κινημάτων με μικρότερη ή μεγαλύτερη δύναμη, καθώς και από Μεγάλες Δυνάμεις -Αυστροουγγαρία, Ρωσία, Γαλλία, Αγγλία- που σύναπταν και διέλυαν τις μεταξύ τους συμμαχίες και τα έθνη που είχαν ενοποιηθεί πρόσφατα, όπως η Γερμανία και η Ιταλία. Η Δύση προσπάθησε να επηρεάσει τις Τούρκικες μειονότητες της αυτοκρατορίας (μιλέτια) Ρωμηούς, Αρμένιους, Εβραίους, κλπ. Οι ξένες δυνάμεις δημιούργησαν τα δικά τους σχολεία. Αυτό το γεγονός συνέβαλε στη μετανάστευση των Ισπανοεβραίων και από το Λεβάντε και από το Μαρόκο προς την Ευρώπη και την Αμερική, ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα. Το ένα κύμα ακολούθησε άλλο μέχρι το 1939, ενώ από το Μαρόκο το κύμα μετανάστευσης διήρκησε περισσότερο.

Στα πλαίσια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας συνυπήρχε μία ενωμένη Ισπανοεβραϊκή οντότητα, για την οποία φάρους αποτελούσαν οι πόλεις της Θεσσαλονίκης, Καβάλας, Ανδριανούπολης, Κωνσταντινούπολης, Σμύρνης, Σόφιας, Σαράγιεβο, Ιερουσαλήμ, Τσφατ, Αλεξάνδρειας και Καϊρου. Σ΄ αυτές τις πόλεις αναζητούνταν ραβίνοι και σύμβουλοι από ολόκληρο το Σεφαραδίτικο κόσμο. Από Άμστερνταμ, Ρότερνταμ, Αμβέρσα, Βρυξέλες, Παρίσι, Κέρκυρα, Λονδίνο, Βενετία, Μιλάνο, Λιβόρνο, Αμβούργο, Αλτόνα, Μπουένος Άιρες, Μεξικό, Νέα Υόρκη, Μαϊάμι, Σαντιάγο της Χιλής, κ.ά.

Ο διαμελισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχε σαν αποτέλσεσμα τον κατακερματισμό αυτής της οντότητας. Ο Ισπανο-Ιουδαϊσμός έχασε το στοιχείο που τον κρατούσε ενωμένο. Οι Σεφαραδίτες για άλλη μια φορά πήραν το δρόμο της εξορίας Στις νέες χώρες που τους φιλοξένησαν, παρέμειναν πιστοί στη γλώσσα τους και ίδρυσαν θρησκευτικές και εθνικές κοινότητες.

Ένα διεθνές περιοδικό, «Le Judaisme Sephardi», λειτούργησε ως συνδετικός κρίκος. Ωστόσο, στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1948 η τελευταία Ισπανοεβραϊκή εφημερίδα που τυπωνόταν με Εβραϊκούς χαρακτήρες, «La Vara» σταμάτησε να εκδίδεται.

Ολοκαύτωμα, 1939-1940 - Η δολοφονία μιας γλώσσας

Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και το Ολοκαύτωμα σύντομα θα αποδεκάτιζαν τον Ισπανοεβραϊκό πληθυσμό:

- Στην Ελλάδα, το 1940 ζούσαν 79.950 Ισπανοεβραίοι αλλά μόνο 10.371 το 1947. Χάθηκαν περισσότεροι από 50.000 Σεφαραδίτες.
- Στη Γιουγκοσλαβία, το 1940 ζούσαν 71.000 Ισπανοεβραίοι αλλά μόνο 14.000 το 1944, από τους οποίους οι 8.000 μετανάστευσαν στο Ισραήλ. Συνολικά 55.000 Σεφαραδίτες χάθηκαν στη Γιουγκοσλαβία.
- Στη Ρουμανία, τουλάχιστον 15.000 Σεφαραδίτες χάθηκαν.
- Στη Βουλγαρία, το 1940 ζούσαν 40.000 Ισπανοεβραίοι και 50.000 το 1947. Κανένας Εβραίος από τη Βουλγαρία δε μεταφέρθηκε στα στρατόπεδα χάρη στην έντονη αντίθεση του λαού απέναντι στην εξολόθρευση των Εβραίων συμπατριωτών τους. Το 1949, παρέμειναν μόνο 9.700 Σεφαραδίτες, ενώ οι υπόλοιποι είχαν μεταναστεύσει στο Ισραήλ, όπου ακόμα και σήμερα μπορεί κανείς να ακούσει τη μελωδική γλώσσα τους ιδιαίτερα στους δρόμους του Τελ Αβίβ και του Μπατ Γιαμ.

Επίσης χάθηκαν 60.000 Σεφαραδίτες που είχαν μεταναστεύσει στο εσωτερικό της Ευρώπης, όπου η Ναζιστική κατοχή τους έπιασε εξ απροόπτου. Συνολικά, από τους 365.000 Σεφαραδίτες που ήταν καταμετρημένοι το 1925, χάθηκαν περίπου οι 160.000. Οι Σεφαραδίτες του Μαρόκου σώθηκαν, αλλά εγκατέλειψαν τη χώρα τους μαζικά κατά την περίοδο της αποαποικιοποίησης.

Οι Σεφαραδίτες σήμερα

Οι αριθμοί που παρατίθενται είναι κατ’ εκτίμηση. Σήμερα ζουν συνολικά 378.000 Σεφαραδίτες κατανεμημένοι ως εξής: 300.000στο Ισραήλ, 3.000 στη Βουλγαρία, στην Τουρκία 15.000, 3.000στο βόρειο Μαρόκο, 15.000 στη Νέα Υόρκη και τις Ηνωμένες Πολιτείες γενικότερα, 2.000 στην Ελλάδα, 40.000 στη Γαλλία, στο Βέλγιο και στην Αγγλία.

Αυτή η τάση συνεχίζεται, επειδή, παρόλο που ο αριθμός των ανθρώπων που αποδέχονται την Ισπανοεβραϊκή καταγωγή τους είναι πιθανόν πολύ μεγαλύτερος, (αναφέρομαι στους Εβραίους των χωρών της Λατινικής Αμερικής, όπου ο αριθμός των ομιλούντων την Ισπανοεβραϊκή μειώνεται συνεχώς. Επιπλέον, όλοι ή σχεδόν όλοι είναι δίγλωσσοι ή τρίγλωσσοι. Στο Ισραήλ, την τελευταία μεγάλη πηγή του Σεφαραδισμού, ο εξεβραϊσμός είναι κατανοητός, όμως υποσκάπτει την παρουσία των Ισπανοεβραϊκών. Το μοναδικό περιοδικό που εξακολουθεί ακόμα να γράφεται ολόκληρο σ’ αυτή τη γλώσσα, «Aki Yerushalayim», συμβολίζει τη νοσταλγία των Ισπανοεβραϊκών παγκόσμια. Η Τούρκικη εβδομαδιαία εφημερίδα «Shalom» περιέχει ένα ένθετο με τον τίτλο «El Amaneser» (Η Αυγή) μέρος του οποίου είναι στα Ισπανοεβραϊκά. Αυτοί είναι οι δύο επιζώντες ενός Ισπανοεβραϊκού τύπου που κάποτε καυχιόταν για περισσότερο από 300 τίτλους.

Η αναγέννηση των Ισπανοεβραϊκών μέσα από τη λογοτεχνία

Για περισσότερα από 30 χρόνια η Ισπανοεβραϊκή λογοτεχνία, τόσο στον πεζό λόγο όσο και στον ποιητικό, βρίσκεται σε άνθιση. Παραδείγματα αποτελούν τα έργα «En torno de la Torre Blanca», ένα συγκινητικό χρονικό για τη Θεσσαλονίκη του συγγραφέα Enrique Saporta y Beja και το « El sekreto del mundo» του Itzak Ben-Rubi, που ζωντανεύει τον κόσμο των στρατοπέδων συγκεντρώσεως. Στους ποιητές περιλαμβάνεται η Clarisse Nicoidski, η οποία γράφει διηγήματα στα Γαλλικά και ποιήματα στη γλώσσα που βρίσκεται πιο κοντά στην καρδιά της, στα Ισπανοεβραϊκά των Βαλκανίων, ο Salamon Bidjerano με τα «Kantes de Maturidad» και η Lina Albukrek, η δημιουργός των θαυμάσιων ποιημάτων που συγκεντρώθηκαν με συνέπεια από την κόρη της σ’ ένα βιβλίο με τον τίτλο «87 anios lo ke tengo».

Σ’ αυτόν τον σύντομο κατάλογο θα έπρεπε να προσθέσουμε όλους εκείνους που συνέθεσαν ιστορίες, παροιμίες, ρομάνσας και μ’ αυτόν τον τρόπο συνέβαλαν στη διάσωση αυτής της πολύτιμης κληρονομιάς, όπως τη συλλογή της Ισραηλινής Matilda Koen-Sarano με τον τίτλο «Kuentos del folklore de la Famiya Djudeo-espanyola» και το βιβλίο του Jaime B. Rosa με τον τίτλο «Sepharad 92», το οποίο περιλαμβάνει μια συλλογή ποιημάτων των Anver Perez, Izan Konorti, Isahar Avzaradel, κλπ.

Τέλος, υπάρχουν έργα σε άλλες γλώσσες, τα οποία διατηρούν ζωντανή τη μνήμη των Ισπανοεβραϊκών. Ανάμεσα σ’ αυτά περιλαμβάνονται το χρονικό της Annie Benveniste «La Bosphore? la Roquette», της Brigitte Peskine «Les eaux douces d’ Europe» και της Nelly Kafsky «Le reve d’ Esther», που διασκευάστηκε για την τηλεόραση με μεγάλη επιτυχία.

Τα Ισπανοεβραϊκά στα πανεπιστήμια

Σήμερα, γίνονται προσπάθειες για να ανακτηθούν τα απομεινάρια αυτού του πολιτισμού. Σ’ αυτήν την προσπάθεια συμμετέχουν και τα πανεπιστήμια και έτσι ο αριθμός των εδρών διδασκαλίας των Ισπανοεβραϊκών (γλώσσα και πολιτισμός) αυξάνεται συνεχώς σ’ όλο τον κόσμο. Η πρώτη έδρα δημιουργήθηκε στο Παρίσι το 1967 - στην Ecole des Langues et Civilisations Orientales Vivantes- και ακολούθησαν η Σορβόνη (Institut d’ Etudes Hispaniques), και η Ecole Pratique des Hautes Etudes. Παρόμοια έπραξε και το Πανεπιστήμιο Libre de Bruxelles (Insitut Martin Buder), το 1972. Σ’ αυτά τα ιδρύματα όπου διδάσκει ο συγγραφέας Χ.Β. Σεφιχά, έχουν γραφτεί περισσότερες από 400 μεταπτυχιακές και διδακτορικές διατριβές πάνω σ’ αυτόν τον επιστημονικό κλάδο, που ο συγγραφέας ονομάζει Judeo-hispanology.

Τα Ισπανοεβραϊκά επίσης μελετώνται σε συνδυασμό με τη μελέτη των διαλέκτων σε όλα τα γλωσσολογικά μαθήματα των Ισπανικών ή Ιβηρικών σχολών στα Γαλλικά πανεπιστήμια.

Το ίδιο ισχύει για τα πανεπιστήμια της Ισπανίας, όπου το Arias Montano Istitute στη Μαδρίτη εξέδιδε το περιοδικό «Sepharad» από το 1941 και αποτελούσε για τους Ισπανοεβραίους ό,τι και για τους Ισπανούς μουσουλμάνους το περιοδικό Al-Andalus.

Στη Γερμανία και σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες τα Ισπανοεβραϊκά διδάσκονταν στα τμήματα της Ρομαντικής γλώσσας των πανεπιστημίων. Ένα παράδειγμα είναι το Institut fur romanische Philologie του Freie Universitat στο Βερολίνο. Επιπλέον, τα Ισπανοεβραϊκά αποτελούν αντικείμενο ενδιαφέροντος στα πανεπιστήμια Τίμπινγκεν, Μονάχου, Τρίερ, Άαχεν και Φρανκφούρτης, Ίνσμπρουκ, Φράιμπουργκ, Νεσατέλ και Γενεύης, καθώς και στα τμήματα της Ισπανικής γλώσσας στα πανεπιστήμια της Βενετίας και της Πάδοβα. Επίσης, κι άλλα πανεπιστήμια ασχολήθηκαν με το συγκεκριμένο θέμα στα τμήματα των Ιβηρικών ή Εβραϊκών μελετών. Τα τμήματα Ισπανικών σπουδών στην Αγγλία ενδιαφέρονται εξίσου για τα Ισπανοεβραϊκά. Πολλοί πανεπιστημιακοί από τις χώρες που αναφέρθηκαν πιο πάνω καθώς επίσης και από την Ελλάδα, την Πολωνία, την πρώην Τσεχοσλοβακία, την Ουγγαρία, την πρώην ΕΣΣΔ, τη Βουλγαρία, την πρώην Γιουγκοσλαβία, τη Δανία, την Ολλανδία, τη Σουηδία και τη Νορβηγία ανακοίνωσαν τη δημιουργία κέντρων διδασκαλίας και μελετών για αυτόν τον επιστημονικό κλάδο. Το γεγονός αυτό φανερώνει τη σημασία που αποδίδεται σ’ αυτόν τον τομέα.

Στο Ισραήλ, μετά από μια σχετική απόρριψη των γλωσσών της Διασποράς, άρχισε να αυξάνεται η επίγνωση σχετικά με το γλωσσολογικό και πολιτιστικό πλούτο των Ισπανοεβραϊκών. Σήμερα, ο συγκεκριμένος επιστημονικός κλάδος διδάσκεται στα περισσότερα πανεπιστήμια του Ισραήλ.

Εκτός από την Ισπανοεβραϊκή γλώσσα, η λογοτεχνία και ειδικότερα οι Ισπανοεβραϊκές ρομάνσας έλκουν το ενδιαφέρον των ειδικών στην Ισπανική λογοτεχνία στα πανεπιστήμια της Γαλλίας και στο εξωτερικό. Παράδειγμα αποτελεί η πρόσφατη δίγλωσση ανθολογία Ισπανικής ποίησης από την La Pleiade και η παραγωγή πολλών δίσκων με Ισπανοεβραϊκά τραγούδια στις τρεις τελευταίες δεκαετίες.

Ζωή και κοινοτική εκπαίδευση

Η κοινοτική εκπαίδευση είναι εξίσου σημαντική. Το 1979 στη Γαλλία, δημιουργήθηκε ο Οργανισμός «Vidas Largas» για την Προστασία και Προώθηση της Ισπανοεβραϊκής Γλώσσας και Πολιτισμού, ο οποίος εισήγαγε τη διδασκαλία των Ισπανοεβραϊκών στις κοινότητες του Παρισιού, της Μασσαλίας και της Λυών. Αντίστοιχα και στα πλαίσια του οργανισμού Los Muestros (http://www.sefarad.org/) στο Βέλγιο και σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Και τέλος, το περιοδικό Aki Yerushalayim είναι πλέον διαθέσιμο στο διαδίκτυο στην παρακάτω διεύθυνση: http://www.trendline.co.il/judeospa/.

Επιπλέον, σημειώθηκε σημαντική αύξηση του ενδιαφέροντος για την Ισπανοεβραϊκό πολιτισμό. Ως παράδειγμα αναφέρω πλήθος περιοδικών εκδόσεων και δελτίων που δημοσιεύονται σ’ όλο τον κόσμο. Αυτή η πολιτιστική αναγέννηση αντανακλάται και στη ραδιοφωνία, με καθημερινές εκπομπές στο Ισραήλ και τη Μαδρίτη, ένα πρόγραμμα που μεταδίδεται δύο φορές την εβδομάδα στη Γαλλία και ένα εβδομαδιαίο πρόγραμμα στο Βέλγιο.

Όλα τα παραπάνω είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικά. Η επιθανάτια αγωνία έδωσε τη θέση της στην αναγέννηση. Ωστόσο σήμερα, καθώς οι γονείς επιδίδονται στις επαγγελματικές ασχολίες τους, συχνά είναι οι παππούδες που μυούν τα εγγόνια τους στα Ισπανοεβραϊκά και τους εμφυσούν το ενδιαφέρον για το παρελθόν τους.

Το μήνυμα καθίσταται κατανοητό και αυτή η τάση φαίνεται ότι είναι αμετάκλητη. Μολαταύτα, πρέπει να συνεχίσουμε να εδραιώνουμε και να προστατεύουμε την κληρονομιά των προγόνων μας. Προς αυτήν την κατεύθυνση δημιουργούνται παντού σπουδαστήρια Ισπανοεβραϊκών, σε συνεργασία με τον συνεχώς αυξανόμενο αριθμό ερευνητών.

• Vidas Largas, Association and Magazine for the Defense and Promotion of the Judeo-Spanish Language and Culture: 37, rue Esquirol, 75013 Paris. Αυτός ο Οργανισμός έχει τρία παραρτήματα: στη Μασσαλία, στη Λυών και στη Γενεύη.
• France Mabatt, Association of Sephardim from northern Morocco: c/o J. Pimienta, 128, rue Legendre, 75017 Paris.
• Nouvelles de l'Institut d'Etudes du Judaisme, ULB, Brussels.
• Los Muestros, La boz de los Sefardim - La voix des Sepharades - The Sephardic Voice: 66, avenue de Messidor - 1180 Brussels. e-mail: moise.rahmani@sefarad.org
• Sefarad, Arias Montano Institute: CSIC Medinaceli, 4, Madrid 14.
• Annual (Godichnik): Social and cultural organisation of Bulgarian Jews: 50 boulevard Stamboliisky, Sofia.
• Erencia (United States).
• Aki Yerushalayim, Jerusalem – μόνο στα Ισπανοεβραϊκά - P.O. Box 1082 Jerusalem.
  e-mail: judeospa@tredline.co.il
• Shalom, Istanbul, weekly in Turkish, 1/6 in Judeo-Spanish.
• Jevrejski Pregled, Federation of Jewish Communities of Yugoslavia: Ul. 7 jula, 71a post, fah 881, Belgrade.
• Jewish Community of Thessaloniki: 26 Vas. Irakliou St., Thessaloniki, Greece.
  e-mail: jctmuseo@otenet.gr
• World Sephardi Federation: 67/8 Hatton Garden, London.

Προέλευση άρθρου: http://www.sefarad.org/hosted/english/eblul/preface.html