Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε το έτος 2001, σε
παλαιά εμπορική στοά που ανήκει στην Ισραηλιτική Κοινότητα και ανακαινίσθηκε από
τον ΟΠΠ Θεσσαλονίκη 97. Σκοπός του είναι η συγκέντρωση των τεκμηρίων και
κειμηλίων που δεν καταστράφηκαν στο Ολοκαύτωμα, η διατήρηση της μνήμης των θυμάτων
και η έρευνα για την υπερδισχιλιετή παρουσία των εβραίων στη Θεσσαλονίκη. Στο
σύντομο χρόνο λειτουργίας του έχει
σχηματίσει συλλογές με επιτύμβιες πλάκες από το κατεστραμμένο Ισραηλιτικό
Νεκροταφείο, οικοδομικά μέλη από συναγωγές που κατεδαφίστηκαν από τις
γερμανικές αρχές κατοχής, θρησκευτικά αντικείμενα, παλαιά και σπάνια βιβλία
στην εβραϊκή γλώσσα, οικογενειακά κειμήλια, κετουμπότ, δημόσια και
ιδιωτικά έγγραφα σχετικά με το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ιδιωτικές επιστολές,
ενδυμασίες, υφάσματα, τραπεζομάντιλα, βιβλία καθώς και βιβλιάρια τραπεζικών
καταθέσεων (ως το 1940). Επίσης, το μουσείο διατηρεί τη μοναδική υφιστάμενη
συλλογή προπολεμικών οικογενειακών και σχολικών φωτογραφιών, σχηματισμένη από
δωρεές που συνεχίζονται και διαθέτει τη σημαντικότερη συλλογή επιχειρηματικών
τεκμηρίων από τη Θεσσαλονίκη.
Στον πρώτο όροφο εκτίθεται η ιστορία της εβραϊκής παρουσίας
στη Θεσσαλονίκη από την ίδρυση της μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ενώ στον ίδιο
όροφο, παρουσιάζεται και η θρησκευτική, καθημερινή και οικονομική ζωή των
Εβραίων της πόλης. Ένας ειδικός εκθεσιακός χώρος αναφέρεται στο Ολοκαύτωμα,
όπως επηρέασε την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης στο σύνολο της. Αξιόλογη
είναι η μεγάλη ψηφιακή συλλογή τεκμηρίων σχετικά με την επιχειρηματικότητα των
εβραίων της Θεσσαλονίκης.
Το Μουσείο έχει ετοιμάσει και παρουσιάσει σημαντικές περιοδικές εκθέσεις ανέκδοτων ιστορικών τεκμηρίων για θέματα που κυμαίνονται από τον 16ο αιώνα μέχρι και την περίοδο μετά το Ολοκαύτωμα. Το 2016 προστέθηκε η Αίθουσα των Θυμάτων, με ονόματα 27.000 πιστοποιημένων Θεσσαλονικέων νεκρών του Ολοκαυτώματος. Το 2019 ο χώρος του επεκτάθηκε και η εκθεσιακή επιφάνεια διπλασιάστηκε. Το έτος εκείνο τριπλασιάστηκε η μόνιμη ιστορική έκθεση Simon Marks. Το 2021 ολοκληρώθηκε η «Αίθουσα Εβραϊκής Παιδικής Ηλικίας» και το 2022 η Αίθουσα «Άγνωστοι Μουσικοί Θησαυροί των Ελλήνων Εβραίων». Μια μικρή αίθουσα για τα θύματα στη βουλγαρική ζώνη κατοχής (Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, 1941-44) λειτουργεί εντός του 2022. Επίσης, το Μουσείο εφαρμόζει τη φιλοσοφία «Το Μουσείο έξω από το Μουσείο» με ειδικές ψηφιακές εφαρμογές οι οποίες ενθαρρύνουν την ξενάγηση σε τόπους της Θεσσαλονίκης με εβραϊκό ενδιαφέρον. Επίσης πραγματοποιούνται ερευνητικά προγράμματα για την τοπική εβραϊκή ιστορία και τον πολιτισμό σε συνεργασία με το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και ανεξάρτητους ερευνητές. Τέλος, το Μουσείο πραγματοποιεί σεμινάρια για καθηγητές μέσης εκπαίδευσης σχετικά με την τοπική ιστορία και οργανωμένες ξεναγήσεις για σχολικές τάξεις.